Historia szkoły w Barczewie sięga czasów po I wojnie światowej. Niestety, wszystkie dokumenty zostały zniszczone w czasie II wojny światowej, albowiem na tych terenach był poligon niemiecki. Historia szkoły z tego okresu spisana jest dzięki pamięci ludzi uczących się przed II wojną światową, jak również dzięki ocalałym nielicznym przedmiotom lub wspomnieniom przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Ponieważ nie zachował się żaden dokument, toteż w dtworzonej historii mogą pojawić się nieścisłości.
Szkoła mieściła się w dwóch budynkach, obu prywatnych. Jeden był własnością pierwszego nauczyciela – Stanisława Zacha, drugi gospodarza Kamra. Szkoła zaczynała się od jednego oddziału, w 1927 miała już 4, a w roku wybuchu wojny 7.Zakupiony od p.Zacha na potrzeby szkoły drewniany barak postawiono na placu, gdzie później mieściło się kółko rolnicze. W jednym z budynków była szkoła i mieszkał nauczyciel. Na środku izby lekcyjnej stał piec, mimo to w czasie dużych mrozów uczniowie „ćwiczyli” – ruszali się, aby nie zmarznąć – to były pierwsze ćwiczenia śródlekcyjne. Uczono podobnych przedmiotów co dzisiaj,czyli czytania,rachunków,rysunków itp. Klasy były liczne, skupiały uczniów z Barczewa, Stefanowa Barczewskiego I i II,Pyszkowa,Ruszkowa, Stefanowa Ruszkowskiego I i II, Lipna, Dąbrowy Wielkiej, Świerków, Dębołęki.Uczniowie siedzieli w długich ławkach po 4 - 5 osób. Codziennie odbywały się 4 godziny lekcyjne.
Nauczyciele, którzy pracowali przed wojną, to: Stanisław Zach (do 1938r. kierownik), od 1938 Otto Mikołajewski – spolszczony Niemiec, który w czasie wojny był w oflagu w obozie dla oficerów, bo nie chciał podpisać tzw. lojalki. Wcześniej ożenił się ze St. Rączkówną pochodzącą z Galicji. Oboje mieszkali w Pyszkowie, tam gdzie teraz państwo Męclowie. U Mikołajewskich bywało dużo uczniów, bo jako jedyni w okolicy mieli radio. Później, już po wojnie, przyczynił się do zdejmowania krzyży z klas. Inni nauczyciele to: St. Jankowska, Jadwiga Bogusławska, Janina Musialska, która zastępowała p. Mikołajewską i p. Bogusławską z powodu ich urlopu macierzyńskiego.
W 1935r. z inicjatywy p. St. Zacha i p. Zygmunta Wróblewskiego ( uczył w Zduńskiej Woli ) zorganizowano Kółko Strzeleckie, które skupiało starszą młodzież z Barczewa i sąsiednich miejscowości. Młodzież sama wybudowała strzelnicę. Strzelcy posiadali swój strój. W pełnym umundurowaniu brali udział w różnych uroczystościach, np. w dożynkach w Spale, Łodzi, Warszawie.
W 1939 roku był zgromadzony materiał na budowę nowej szkoły, który nigdy nie został wykorzystany.W okresie okupacji niemieckiej budynek szkoły został rozebrany i przewieziony do Brzeźnia. Po wojnie mieścił się w nim Urząd Gminy. Po wyzwoleniu w 1946r. szkoła została zorganizowana w pałacu, którego właścicielem przed wojną był p. Anzorgi. Pierwszym nauczycielem i kierownikiem był p. Szymczak ( Białczak ?), który do szkoły przyjeżdżał na białym koniu z Prażmowa. Placówka liczyła do 1954r. kolejno 5 i 6 oddziałów. Starsze klasy chodziły do Brzeźnia. Stopniowo przybywało nauczycieli, zwiększały się oddziały, a naukę odbywano w klasach łączonych. Kolejnym kierownikiem szkoły do 1952r. był pan Kilanowski, który do pracy przyjeżdżał rowerem z Budzicznej.
Gdy w pałacu dwie izby lekcyjne okazały się za ciasne, pomyślano, by przenieść szkołę do baraku postawionego w 1946r. przy pałacu. Barak wcześniej służył jako punkt oparcia dla ludzi powracających z wysiedlenia. Był on wyposażony w dużą wspólną kuchnię z ogromnym kotłem do gotowania. Po przeróbkach i remontach wprowadzono do niego 5 oddziałów, dwa pozostały w pałacu. Po około dwóch latach wszystkie klasy przeniesiono do baraku, który miał służyć jako szkoła 5 lat, wytrwał prawie 45. Nauczyciele, którzy uczyli do 1954r., to: Zygmunt Kilanowski, Halina Dudczak, Julia Czajka, Władysława Leśnik, Maria Mes, Maria Szwej, Teresa Kazimierczak, Zygmunt Kazimierczak – kierownik szkoły w l. 1952 – 1954. Od 1954r. placówka staje się pełną siedmiooddziałową szkołą, następuje także zmiana kierownictwa, które obejmuje pani Stanisława Bogdańska. Wraz z nią pracują nauczyciele: Danuta Damas, Anna Myszkowska, Feliks Dłużak. Obwód szkolny obejmuje Barczew, Stefanów Barczewski I i II, Ruszków, Stefanów Ruszkowski I i II.
W 1957r. zostaje zorganizowana Szkoła Przysposobienia Rolniczego. 5 listopada odbyło się oficjalne jej otwarcie. Nauka trwała 5 miesięcy, a kolejne 5 to praktyki na poletkach doświadczalnych. W szkole po zebraniu plonów organizowano wystawy. W roku szk. 1957/58 uczęszczało do niej 25 słuchaczy, z których 20 ją ukończyło. Oprócz zdobywania wiedzy uczniowie wraz z nauczycielami organizowali przedstawienia teatralne, wystawy, konkursy. Działalność szkoły została zamknięta w roku szk. 1972/73. Uczący w niej nauczyciele to: St. Bogdańska ( kierownik i inicjator szkoły ), F. Dłużak, D. Damas, A. Myszkowska, W. Sobieraj; nauczyciele zawodu to: inż. St. Kozera, Tadeusz Leśniowski, Jan Baczyński. Przy szkole zorganizowano kurs kroju i szycia, który ukończyło 40 dziewcząt. W 1957r. Rada Pedagogiczna, kierownictwo szkoły, Komitet Rodzicielski i społeczeństwo postanawiają zakupić cegłę z rozbiórki wieży pałacu w Pyszkowie, by móc ją przeznaczyć na budowę nowej szkoły. Barak jest w stanie bardzo złym i ulega dalszemu niszczeniu.
W r.1955/56 zaczyna pracę w szkole D. Damas, która ożywiła drużynę harcerską. W r. szk. 1958/59 St. Bogdańska odchodzi na roczny urlop zdrowotny, a funkcję kierownika pełni A. Myszkowska. Do pracy przyjmuje się W. Sobieraj(z m. Kapica ). Rada Pedagogiczna liczy czworo nauczycieli, a liczba uczniów 116 i jest przez wiele lat średnią dla tego obwodu.
W ramach reformy oświaty w r. szk. 1966/67 szkoła podstawowa staje się ośmioklasowa, w której uczyło 6 nauczycieli:St. Bogdańska,W. Sobieraj,K. Świątek(z m. Wojtyniak),J. Urbaniak(z m. Molska),A. Myszkowska (z m. Królak), J. Czajka.
W r. 1974/75 został zmieniony obwód szkoły. Zlikwidowano 8 – klasową szkołę podstawową w Świerkach i Zapolu. Dzieci z klas IV – VIII z Zapola, Świerków, Próby, Będkowa i Woli Będkowskiej zaczęły chodzić do Szkoły Podstawowej w Barczewie.
W 1975r. na emeryturę odchodzi St. Bogdańska, nowym dyrektorem zostaje p. Weronika Kapica. W r. szk. uczniowie po raz pierwszy rozpoczynają naukę 21 sierpnia, a nie 1 września. Trwać to będzie do 1980/81 roku. Zmiany w systemie nauczania w 1975/76 r. doprowadziły do tego, że barak staje się nieodpowiedni, za ciasny i niewygodny. W r. szk. 1980/81 uczniowie klas VII i VIII podejmują naukę w szkole w Pyszkowie lub Brzeźniu. W Barczewie zmniejsza się stopień organizacji szkoły do sześciu klas. Rodzice protestują i 2.12.1982r. powstaje Komitet Budowy Szkoły, który legalizuje swoją nazwę w roku następnym i przystępuje do prac na rzecz szkoły. Komitet powstaje na zebraniu wiejskim z udziałem Naczelnika Gminy Brzeźnio p. Kazimierza Czyżaka, gminnego dyrektora szkół p. Tadeusza Jasianka, przedstawiciela kuratorium p. Łuczaka i pracowników szkoły. Na czele tego Komitetu stanął p. Jerzy Rycielski. W latach 1983 – 1985 społeczeństwo wypala z własnego surowca cegłę, produkuje pustaki, zwozi piach i żwir. W tym czasie szkołę odwiedza Zbigniew Korzeniowski – redaktor Radia Łódź. Spodobało mu się społeczne zaangażowanie i przygotowuje audycje o szkole w Barczewie. Proponuje nawet uzyskanie projektu i dokumentacji z budującej się w szybkim tempie szkoły w Łodzi na os. Retkinia. 10. 10. 1985r. Z. Korzeniowski wraz z dyr. szkoły w Barczewie otrzymuje dokumentację i projekt nieodpłatnie. Autorem tego projektu jest p. Jolanta Dobrowolska.
11.08.1986r. rozpoczyna się budowa szkoły.Nauczyciele wraz z sołtysami wsi Barczew, Stefanów Barczewski I i II, Ruszków, Stefanów Ruszkowski I i II zbierali pieniądze na budowę szkoły. Budowę tę wsparł Urząd Gminy Brzeźnio, Ministerstwo Oświaty i Wychowania i Narodowy Czyn Pomocy Szkole na czele z p. Pietrzakiem.
Z inicjatywy p. Z. Korzeniowskiego 1 września 1989r., kiedy prace przy budowie szkoły miały się ku końcowi, nadano szkole imię Zbigniewa Świętochowskiego – wieloletniego spikera Polskiego Radia ( radio cały czas pomagało budować szkołę ), żołnierza AK, redaktora i lektora powstańczej radiostacji „Błyskawica”. W styczniu 1991r. oddano do użytku jedno skrzydło szkoły, we wrześniu wszystkie izby lekcyjne. W stanie surowym pozostały sala gimnastyczna i zaplecze kuchenne. W listopadzie rozebrano stary barak.
Kolejny rok 1991/92 włącza do obwodu Barczewa uczniów z Próby, Tumidaja i Dębołęki. W tym roku zmieniają się oceny z zachowania i nauczania. Wchodzi ocena celująca – 6 i niedostateczna – 1. W r. szk. 1993/94 do Barczewa przybywają uczniowie z klas VII i VIII z Pyszkowa, a w kolejnych latach następni ( do1999r. ). W styczniu 1994r. zostaje oddana do użytku sala gimnastyczna.
1994/95 to rok, w którym do szkół wkracza informatyka – uczniowie dojeżdżają na nią raz w miesiącu do szkoły w Brzeźniu. Pracownia komputerowa w Barczewie pojawia się dopiero w r. szk. 1996/97 i składa się z 5 komputerów. Planuje się wtedy także oddanie boiska szkolnego najpierw do piłki nożnej, potem do siatkówki i piłki ręcznej. W lutym 1997r. przedszkole wraz z dyrektorką p. Aleksandrą Molską przenosi się do szkoły. Wtedy także zaczyna działać kuchnia, a w jadłospisie są nie tylko bułki, ale pojawiają się zupy.
1.09.1997r. oświata rozpoczyna reformę: powstają 6 – letnia szkoła podstawowa i 3 – letnie gimnazjum.
1.09.1999r. po odejściu na emeryturę p. W. Kapicy funkcję dyrektora obejmuje p. Lila Pawlak. W 2000r. w czerwcu po raz ostatni kończy szkołę podstawową klasa ósma. Rok później (2000/2001) szkoła włącza w swe szeregi uczniów z Zapola. Jest to czas największej liczby uczniów ( wszystkie klasy podwójne ) i najliczniejszej rady pedagogicznej – 16.
W r. 2001/2002 rozpoczyna się nauka j. niemieckiego, rok później szkoła podejmuje działania akcji „Szkoła z klasą”. Jest to rok ogromnego wysiłku nauczycieli i uczniów, ale też satysfakcja i wiele nowych doświadczeń: cotygodniowe apele, gazetka „Długa Przerwa”, Klub Młodego Wolontariusza, przekonywanie się, czy sprawiedliwie oceniamy, czy doceniamy każdego ucznia i czy dobrze uczymy. Akcja „Szkoła z klasą” to także okres przekonywania społeczeństwa do wejścia do Unii Europejskiej. Szkoła została zobligowana przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, „Gazetę Wyborczą” i prezydenta A. Kwaśniewskiego, który objął patronat nad akcją, do zdawania relacji z zadań przez Internet. W czerwcu zorganizowany został festyn, który był podsumowaniem akcji „Szkoła z klasą” i promowaniem hasła „Wchodzimy do Europy”. Jesienią tego roku szkoła jako jedyna w gminie otrzymuje certyfikat i tytuł „Szkoła z klasą”, a wszelkie dokonania są opublikowane w Internecie. W 2004r. została założona strona internetowa szkoły.
W związku ze zmniejszającą się liczbą uczniów biblioteka została przeniesiona do dużej sali i urządzona przez p. S. Rogowską i p. M. Gibkę, a następnie wyposażona w sprzęt audio i multimedialny. Za czasów dyrektorowania p. L. Pawlak w wielu klasach pojawiły się telewizory, odtwarzacze wideo, DVD. W 2006/2007 roku pierwszaki zaczęły uczyć się j. angielskiego, działa wiele kół zainteresowań. Została oddana do użytku nowa pracownia internetowa, jak również Szkolny Ośrodek Biblioteczno – Informacyjny w bibliotece szkolnej. W roku 2006 szkoła obchodzi 80 lat istnienia. Z tej okazji została przygotowana uroczystość jubileuszowa.
Rok szkolny 2008/2009 rozpoczął się z nowym dyrektorem. Po odejściu na emeryturę pani L. Pawlak, jej następczynią została pani Małgorzata Stachura – nauczycielka j. niemieckiego.
Szkoła korzysta z dofinansowania Unii Europejskiej realizując projekty edukacyjne, np. „Pierwsze uczniowskie doświadczenia drogą do wiedzy", czy „Inwestycja w przyszłość", "Szansa na lepszy start", umożliwiające uczniom korzystanie z dodatkowych zajęć pozalekcyjnych wpływających na rozwijanie ich zainteresowań i umiejętności.
Wydawana jest gazetka szkolna „Długa Przerwa". Szkoła ma swoją stronę internetową www.spbarczew.cba.pl oraz od r. sz. 2015/2016 radiowęzeł "Zibi Barczew FM", którego sponsorem jest fundacja PGNiG "Energia z Serca".
