ORMY  ROZWOJOWE  DZIECI 

 

CZTEROLATKI

Ponieważ w rozwoju dzieci w wieku trzech i czterech lat obserwuje się duże różnice indywidualne i różne tempo rozwoju uwarunkowane m.in. odmiennymi doświadczeniami rodzinnymi, to nie sposób podać precyzyjnych norm rozwojowych.

            Pierwsze lata przedszkolne, to okres doskonalenia się funkcji, czynności i umiejętności opanowanych przez dzieci w okresie wcześniejszym. Rozwój dzieci i procesy doskonalenia charakteryzują się dużym dynamizmem – tak, że można jedynie podać orientacyjne normy rozwojowe. Ponieważ niektórych zachowań i czynności dziecka nie da się tak łatwo zaobserwować, to przy ich omawianiu podaję przykłady instrukcji, za pomocą których można takie zachowania sprowokować, wywołać (nauczyciel może sam przygotować sobie odpowiednie polecenia i instrukcje) – są one zaznaczone kursywą. Omawiając zachowania i umiejętności typowe dla omawianego wieku, podkreślam te, które są zawarte w arkuszach obserwacyjnych. Mam nadzieję, że ułatwi to obserwację dzieci podczas różnych zajęć i pomoże zauważyć, co jest typowe dla obserwowanego dziecka.

I Sprawność ruchowa (duża motoryka)

 

Dzieci czteroletnie są ruchliwe i ta ruchliwość przybiera już formy zorganizowanej zabawy, lepsza jest także sprawność i koordynacja ruchów niż u dzieci młodszych.

Dziecko chętnie biega, bawi się w berka; skręca pod kątem prostym przy zmianie kierunku. jego ruchy są bardziej płynne. Dzieci mają potrzebę ćwiczenia równowagi, chodzą więc po krawężnikach, murkach z szeroko rozłożonymi rękami, rzadko z krawężników spadają (zamiast krawężników mogą być ławeczki  przedszkolu). Sprawność ruchów wzrasta na tyle, że dzieci chodzą naprzemiennie po schodach, nie trzymając się poręczy, umieją także kopnąć piłkę z rozbiegu w kierunku podanym im przez nauczyciela. Są także samodzielne na placu zabaw, potrafią samodzielnie wchodzić na zjeżdżalnię i zjeżdżać z niej. Często zmieniają rodzaj ruchów, raczej nie usiedzą spokojnie, jeśli nie mają innych zajęć.

 

II Czynności samoobsługowe (sprawność rąk – mała motoryka)

Ruchy rąk dzieci są już na tyle sprawne i skoordynowane, że potrafią przenosić kubek z płynem, nie rozlewając go (około ¾ płynu w kubku), potrafią także pić z niego bez rozlewania. Znacznie sprawniej również posługują się sztućcami: jedzą sprawnie łyżką i często trzymają ją prawidłowo (przy zmęczenie, znowu trzymają łyżkę pełną garścią), dość sprawnie jedzą widelcem. Dzieci w zasadzie samodzielnie się rozbierają (bardzo rzadko proszą o pomoc) i ubierają, potrafią prawidłowo założyć buty (także rzadko proszą o pomoc przy ciasnych lub zapinanych na guziki ubraniach). Umieją także samodzielnie myć zęby i sprawnie to robią, są także samodzielne w toalecie (proszą o pomoc w wypadku niedyspozycji żołądkowej). Dzięki takiej samodzielności czują się bardziej bezpieczne, nie przeżywają lęku, że nie poradzą sobie bez rodziców.

 

III Manipulacja i czynność rysowania (sprawność rąk – mała motoryka)

 

Czterolatki coraz chętniej korzystają z piaskownicy, bawią się foremkami, robią babki, budują tunele, most itp. Lubią także posługiwać się innym materiałem – z plasteliny lepią ludziki (podstawowe części ciała), wyklejają plasteliną kontury. Od czterech lat zaczyna się u dzieci fascynacja tworzenia z klocków – sprawnie budują z wielu klocków domy, wieże, inne budowle, korzystając z klocków drewnianych i plastikowych. Dzieci zaczynają być już przygotowane, po pokazaniu przez nauczyciela, do prawidłowego trzymania ołówka, ale na początku z trudem, przez chwilę (potem ujmują do garścią), jest to umiejętność, którą należy u dzieci ćwiczyć. Dzieci zaczynają także wykonywać skomplikowane ruchy pod kontrolą wzroku – potrafią, patrząc na wzór, narysować kółko. krzyżyk, kwadrat (figury nie muszą być równe, kształt powinien przypominać wzór). Dzięki rozwojowi sprawności rąk czterolatki kolorują kilkoma kredkami obrazki, potrafią rysować samodzielnie „głowonoga” (człowiek mający głowę z jej elementami oraz nogi odchodzące od głowy), słoneczko i domek. Rysunki mają różną wielkość, są jeszcze nieporadne, krzywe, kolorując dzieci wychodzą poza linie, ale większa część obrazka jest już kolorowa.

IV Spostrzeganie wzrokowe

Zdolność do spostrzegania wzrokowego także się doskonali. Dziecko w wieku powyżej 4 lat zaczyna już powoli spostrzegać nie całościowo, lecz w sposób analityczno-syntetyczny.

Dziecko uważnie ogląda obrazki i na polecenie pokazuje co jest „na”, „za”, „w”, „obok”. Rozumie te pojęcia, spostrzega je, ale samodzielnie jeszcze nie nazywa. Rozpoznaje wg wzoru wszystkie podstawowe figury geometryczne i kilka liter drukowanych(Popatrz na różne klocki lub rysunki i podaj mi, albo Pokaż taki sam, jak ten – trzymany w ręce); potrafi złożyć w całość obrazek rozcięty na 4 nierówne lub na 6 równych części. Potrafi opisać obrazek i wymienić kilkanaście elementów i czynności – wystarczy jedna lub dwie czynności (Popatrz na obrazek i opowiedz o nim, powiedz, co obrazek przedstawia). Dzieci w tym wieku potrafią również spostrzec 8–10 różnic między podobnymi obrazkami. Początki spostrzegania analityczno-syntetycznego pozwalają dziecku na narysowanie wg wzoru figur złożonych (Narysuj takie samo, jak to; dziecko cały czas patrzy na wzór, może wodzić po nim palcem, rysunek może mieć inną wielkość, może być nieporadny, ale układ figur powinien odpowiadać wzorom; np. koło wpisane w trójkąt; w kwadrat, a w nim narysowany krzyżyk; w tych próbach nie należy dziecku pomagać, ma ono pracować samodzielnie!).

Jak wspomniano, czynności analityczno syntetyczne w spostrzeganiu wzrokowym są podstawą rozpoznawania liter i nauki pisania i czytania.

V Spostrzeganie słuchowe (funkcje słuchowo-językowe)

Procesy rozwojowe i ćwiczenia słuchowe w przedszkolu znacznie usprawniają spostrzeganie słuchowe u dzieci czteroletnich. Potrafią one słuchać uważnie przez około 10 minut czytania książki, czasem przerywają i zadają pytania. na tyle dobrze zapamiętują słuchany tekst, że potrafią krótko opowiedzieć zdaniami jego treść.

U czterolatków zaczynają się powoli doskonalić analityczno-syntetyczne zdolności do spostrzegania zależności czasowych między dźwiękami, potrafią odtworzyć, uderzając rączką o stół rytmy (co najmniej dwa z podanych rytmów). (Posłuchaj, uderzę ręką o stół, staraj się to zapamiętać i jak Ci powiem, to tak samo uderzaj rączką o stół; Posłuchaj uderzamy, a teraz Ty; kropka w arkuszu oznacza jedno uderzenia, a kreska – przerwę między uderzeniami; można samemu przygotować kilka prostych rytmów i wystukać je na bębenku itp.). Dzieci już potrafią po ćwiczeniach podzielić zdanie na 4, 5 wyrazów (kawałków) (Posłuchajcie, powiem Wam krótką bajkę biały kotek pije mleko teraz tę bajkę podzielę na kawałki, na słowa:  biały – kotek – pije –  mleko. Wyklaszczemy to razem, jeszcze raz i jeszcze raz. A teraz posłuchajcie (posłuchaj) innej bajki, o piesku: mały piesek macha ogonem. Podziel tę bajkę na kawałki, na słowa i zaklaszcz. A inna bajka – mała krówka szuka swej mamy; latem już mocno świeci słonko itp.). Potrafią także, po ćwiczeniach, podzielić wyraz na 2, 3 sylaby (Posłuchaj, takie piękne słowo: mama, podzielę na takie kawałki, jak otwiera mi się buzia: ma – ma, daj rączki, razem będziemy klaskać: ma – ma, dobrze. A teraz inne słowo, posłuchaj i też klaszcz dzieląc to słowo na kawałki, tak, jak otwiera się buzia: pił – ka, sto – lik, ko – tek, sa – mo – chód, ta – bli – ca, po – dło – ga itd.).

Dzieci dość szybko uczą się krótkich wierszyków odtwarzając rymy i rytmy (4, 5 powtórzeń). Czynności analityczno-syntetyczne w spostrzeganiu słuchowym są niezbędne w różnicowaniu dźwięków mowy ludzkiej, a tym samym w nauce czytania i pisania.

VI Mowa (funkcje słuchowo-językowe)

W wieku powyżej 4 lat znacząco wzrasta zasób słownictwa u dzieci, następuje stopniowa gramatyzacja mowy, wydłużają się wypowiedzi dzieci, mowa oprócz funkcji komunikacyjnej, pełni funkcję narracyjną (dzieci zaczynają opowiadać). Stają się bardziej czułe na rytm mowy i rymy (okres zabawy słowami). Nadal występuje wymowa dziecięca (sepleni, szepleni, rera przy prawidłowym układzie narządów artykulacyjnych). Przy niewłaściwym układzie narządów artykulacyjnych niezbędna jest pomoc logopedy. Dziecko wypowiada się zdaniami rozwiniętymi, występują sporadycznie błędy gramatyczne, końcówki czasowników osobowych są właściwe dla danej płci, używa rzeczowników, czasowników, przymiotników, przysłówków. Potrafi już opisać obrazek przy pomocy zdań. Ma dobrą pamięć słuchową – tak, że rozumie treść złożonych poleceń (4, 5 poleceń w jednym) i potrafi je spełnić. Dzieci myślą przy pomocy słów, mówią do siebie w czasie zabaw dowolnych, bawią się słowami, zmieniając je, dobierając rymy; mowa emocjonalna (w głosie wyraźnie słychać zaangażowanie emocjonalne). Dzieci umieją także ułożyć krótkie opowiadanie, np. jakie jest lato,itp.(jaki jest mój pies, jakie są ulubione moje zabawki itp.).

VII Myślenie

Dziecko powyżej 4 lat wykonuje już czynności umysłowe wewnętrzne, oparte na materiale wyobrażeniowym, a dokonuje ich w sytuacjach konkretnych (myślenie konkretno-wyobrażeniowe). Określona sytuacja aktualizuje ślady pamięciowe uprzednich doświadczeń i informacji, dziecko operuje nimi w myśli, a gotowy efekt myślowy stosuje w praktyce. Jak podano wyżej, układ nerwowy powinien osiągnąć już taką dojrzałość, aby operować informacjami, a dziecko powinno mieć odpowiednią ilość informacji. Poziom operowania informacjami jest znacznie wyższy niż u trzylatków. Częściej obserwować można wnioskowanie, czy też myślenie przyczynowo-skutkowe. Dziecko potrafi dokończyć zdanie typu: W dzień jest jasno, bo... ; Zimą ubieramy sią (jak?), bo jest ... ; Chleb kroimy nożem, bo jest.....  Bez kłopotów potrafi ułożyć czteroobrazkową historyjkę i opowiedzieć ją.

Potrafi także zdefiniować, „przez użytek” lub opis, słowa: piłka, kot, kredka, kwiatek itp. (definiowanie to odpowiedź na pytanie „co to jest”; definiowanie „przez użytek” – np. Piłka, to do grania; definiowanie przez opis: Piłka jest okrągła, może być kolorowa, gra się w nogę, itd.; definicje opisowe są typowe dla dzieci starszych i świadczą o wyższym poziomie myślenia). Dziecko potrafi podać różnicę np. między krową a koniem, stołem a krzesłem, radiem a telewizorem, nogą a ręką itp. (Pomyśl i powiedz, czym różnią się miedzy sobą, dlaczego są inne krowa i koń? – dzieci podają już bardziej istotne różnice niż barwa lub wielkość, są to zwykle różnice dotyczące budowy lub czynności, np. krowa ma rogi, a koń – nie, krowa daje mleko, a koń nie, koń ma inny ogon niż krowa, na koniu się jedzie, a na krowie – nie itd.). Dzieci zaczynają być krytyczne w myśleniu i np. potrafią powiedzieć, co jest „niemądrego” (absurdalnego) w zdaniach typu: Chłopiec włożył buty na ręce i wszedł na tęczę itp. (Posłuchaj i powiedz, co tu jest niemądrego, dlaczego to jest niemądre; inne przykłady: krasnoludek poprosił biedronkę, żeby dała mu swego mleka; mama weszłapo drabinie na dach, aby podlać kwiatki, które rosną na antenie telewizyjnej itp.). Czterolatki zadają dużo pytań: po co; dlaczego?; jak?.... Są ciekawe, chcą zrozumieć rożne sytuacje i wydarzenia.

VIII Matematyka (myślenie matematyczne)

 

Myślenie i umiejętności matematyczne są w dużym stopniu uwarunkowane środowiskowo. Stąd mogą wystąpić duże różnice między dziećmi czteroletnimi – jedne doskonale liczą, kolejno nawet do kilkudziesięciu, inne mają trudności z przeliczeniem palców u jednej ręki. Odpowiednie zajęcia w przedszkolu mogą tę sytuację zmienić i wyrównać poziom dzieci.

Poniżej podaję normy typowe dla przeciętnych czterolatków. Dzieci potrafią na polecenie podać 3 klocki, 2 książki, 4 kredki itp. Rozumieją, że ostatni liczebnik zbioru określa liczebność tego zbioru – potrafią prawidłowo przeliczyć zbiór 4, 5 kredek i podać, ile jest tu kredek; potrafią pokazać na polecenie swój drugi palec, piąty, trzeci, pierwszy, czwarty. Dziecko na polecenie potrafi na jednej kupce ułożyć 3 klocki, na drugiej 4 i wskazać, gdzie jest więcej, a gdzie mniej. Bawiąc się klockami lub rysunkami figur, potrafi nazwać trzy figury geometryczne: kwadrat, koło, trójkąt. Czterolatki zaczynają także samodzielnie klasyfikować, potrafią na polecenie podzielić rożne klocki na kupki tak, by były w każdej kupce klocki do siebie podobne (warto polecenie powtarzać, by dziecko miało szansę na stosowanie kilku kryteriów klasyfikacyjnych; np. barwa, wielkość, grubość, kształt itp.).

IX Emocje i funkcjonowanie w grupie

Jak wspomniano, dzieci kierują się w swoim działaniu głównie emocjami. Emocje czterolatków nie są już tak gwałtowne, jak dzieci młodszych, ale nadal charakteryzują się dużym natężeniem, spontanicznością, zmiennością i krótkim czasem trwania. Dzieci czteroletnie także mają swój trudniejszy okres – poznają swoje możliwości w relacjach z dorosłymi i próbują rozkazywać dorosłym, wiernie naśladując ich ton i sposób wydawania poleceń (np. upadła dziecku zabawka, a ono: Podnieś mi samochodzik, już, podnieś! Słyszysz? W tej chwili podnieś! itp.). Odmowa powoduje złość, płacz i awantura gotowa. Najlepiej obrócić sytuację w żart: Co się stało? Wróżka Cię zaczarowała i zamiast dużego synka mam niemowlaczka, który nic nie potrafi! Muszę poszukać pieluszki, smoczka, kupić małe łóżeczko... itp.  Śmiech rozładowuje atmosferę aż... do najbliższego razu. Taki okres też trwa ok. 2–4 miesięcy. Dzieci w tym wieku są na ogół pogodne, zaciekawione zajęciami i rożnymi czynnościami, a głównie zabawami z rówieśnikami. Dziecko już nie płacze po rozstaniu z rodzicami, bardzo często jest zainteresowane zajęciami, preferuje pewne z nich. Nie jest już takie posłuszne – nie zawsze podporządkowuje się, pyta: dlaczego, po co. Angażuje się w zabawy a rówieśnikami, ale potrafi zgodnie bawić się z dziećmi dość krótko. Jeżeli dziecku na czymś zależy, to ponawia próby, próbuje pokonywać trudności, raczej nie płacze wówczas.

Jest radosne, pogodne, inicjuje zabawy, ma wiele pomysłów.